Cánh đồng sản xuất rau VietGap Bàu Tròn ở Đại Lộc (Ảnh TL)

          Nguyên Thủy tổ chúng tôi theo gia phả ghi lại từ làng Bồng Nại, tổng Kinh Phi, trấn Nghệ An vào (đến nay chưa rõ là địa danh xã, huyện nào của tỉnh Nghệ An).

          Cách đây 450 năm về trước, Triều vua Lê Anh Tông (1570), Thủy tổ Họ Tô xã Mỹ Hòa là ông Tô Văn Tông, phụng chiếu chỉ nhà Lê phò tá  Đoan Quận Công Nguyễn Hoàng vào trấn thủ đất Thuận Hóa, mở bờ cõi về phía Nam.

          Đến triều vua Lê Kinh Tông (1602), Thế tổ Họ Tô Mỹ Hòa là ông Tô Văn Mang (tức Tô Đại Lang), phụng chiếu nhà Lê phó tá Đoan Quận Công Nguyễn Hoàng vào trấn thủ đất Thuận Quảng, thiết lập doanh trấn Quảng Nam và dinh Đốc phủ tại vùng đất Văn Ly. Ông dừng chân tại vùng đất Giao Thủy nơi hợp lưu giữa hai dòng sông Thu Bồn và Vu Gia, đất đai màu mỡ, tập hợp chiêu mộ dân đinh, khai hoang vỡ hóa lập ra làng ấp cho con cháu làm ăn lâu dài.

          Đến triều vua Lê Hiển Tông (1753), hai vị cao tổ (anh em ruột) là ông Tô Văn Đạt và Tô Văn Lộc, phò tá Vũ Vương Nguyễn Phúc Khoát tiến vào Nam, mở mang bờ cõi đến đất Phan Rí. Bình định dân tình xong, hai ông về lại Quảng Nam an cư tại làng Mỹ Hòa, xây dựng miếu đình, làng mạc cho các đời sau an cư lạc nghiệp.

          Khi chúa Nguyễn thống nhất hai miền Nam Bắc, lập Vương triều, định đô tại đất Phú Xuân, để tưởng thưởng các bậc công thần theo phò chúa Nguyễn, đương triều Minh Mạng nguyên niên thứ 7, năm Đinh Hợi (1827) đã sắc phong thần hiệu cho Họ Tô Mỹ Hòa là “Tiền hiền khai canh Nẫm tước linh thứ, Dực Bảo Trưng Hưng Linh phò chi thần”

          Tiền nhân Họ Tô Văn Mỳ Hòa, từ thủa khai cơ lập nghiệp trải qua 3 đời độc đinh, qua đời thứ tư và đời thứ năm theo gia hệ con cháu mới bắt đầu sinh sôi nảy nở. Cụ thể sau:

          Thủy tổ Tô văn Thông đời thứ nhất

          Thế tổ Tô Văn Mang đời thứ hai

          Thế tổ Tô Văn Long đời thứ ba

          Ông Tô Văn Long sanh hạ hai người con là ông Tô Văn Thắng và ông Tô Văn Lý.

          Cao tổ đời thứ tư ông Tô Văn Thắng sanh hạ ông Tô Văn Thuyên và ông Tô Văn Tấn.

          Cao tổ đời thứ tư ông Tô Văn Lý sanh hạ ông Tô Văn Nhiên.

          Cao tổ đời thứ năm là ông Tô Văn Thuyên và bà Võ Thị Trăng sanh hạ 8 ông con trai là ông Tô Văn Đạt, Tô Văn Lộc, Tô Văn Vi, Tô Ngọc Huynh và 4 ông mất khi còn nhỏ.

          Cao tổ đời thứ năm là ông Tô Văn Nhiên sanh hạ ông Tô Văn Thế và bà Tô Thị mất sớm.

          Bắt đầu từ đời thứ sáu, các ông đều trưởng thành, sanh hạ con cháu đông đúc, nên được phân thành 5 phái để cùng chung lo phụng sự xã bậc tiền nhân.

          Phái nhất: Sơ tổ Tô Văn Đạt, bà Huỳnh Thị Cảnh

          Phái Nhì: Sơ tổ ông Tô Văn Lộc, bà Lê Thị Nhuận

          Phái ba: Sơ tổ ông Tô Văn Vị, bà Lê Thị Hiền

          Phái tư:  Sơ tổ ông Tô Ngọc Huynh, bà Lê Thị Toán

          Phái năm: Sơn tổ ông Tô Văn Thế

          Từ 5 vị Sơ Tổ của 5 phái phát triển thành nhiều cành trong tộc Tô, đến nay là đời 14 – 15 với tổng số hiện có 100 hộ 300 nhân khẩu.

          Hai cuộc kháng chiến dòng tộc Họ Tô phải chạy tản nhiều nơi cho đến thống nhất đất nước tháng Tư năm 1975, bà con trong tộc mới trở về quê hương thôn Mỹ Hòa, xã Đại Hòa, huyện Đại Lộc, tỉnh Quảng Nam. Nhưng một số hộ vẫn ờ lại thành phố Hồ Chí Minh và các tỉnh phụ cận miền Đông Nam Bộ.

          Để tỏ lòng tri ân các bậc tiền nhân, năm 1993, bà con trong toàn họ tộc đã góp sức xây dựng ngôi từ đường tại thôn Mỹ Hòa làm nơi tế lễ hàng năm.

          Đối với một số bà con ở lại thành phố Hồ Chí Minh cũng đã xây dựng nhà thờ tộc thứ hai vào năm 2004 tại quận Thủ Đức, quy tụ gần 30 hộ với 120 nhân khẩu gồm 5 phái.

          Ngoài các phái Nhất, Nhì, Tứ đều có nhà thờ riêng tại thôn Mỹ Hòa để thờ cúng các bậc tiên công trong phái mình.

          Tộc họ đã trùng tu xây dựng 2 ngôi mộ của Thủy tổ năm 2007 và các ngôi mộ của các vị cao tổ đầu phái của 5 phái và trên 300 ngôi mộ các đời kế tiếp khang trang.

          Toàn tộc họ tổ chức Tế Tổ vào 2 kỳ: Tộc tế Xuân vào ngày 13 tháng 2 âm lịch. Tộc tế Thu  vào ngày 13 tháng 7 âm lịch hàng năm. Ngoài ra mỗi phái đều tổ chức hàng năm ngày giỗ Tổ riêng của phái mình.

          Trong hai cuộc kháng chiến chống Pháp, chống Mỹ và chiến tranh bảo vệ Tổ quốc trong họ có 20 người được nhà nước công nhận liệt sĩ, 10 là thương binh. Có 2 người con dâu trong một gia đình Họ Tô Mỹ Hòa được nhà nước phong tặng Bà mẹ Việt Nam anh hùng, đó là bà Võ Thị Hoa và bà Nguyễn Thị Phụng.

          Hiện nay con cháu trong họ tộc đang ra sức học tập rèn luyện lập thân, lập nghiệp, toàn tộc có 60 người đã và đang học đại học, cao đẳng, trong đó có 2 Thạc sĩ. Một số người đã thành đạt gồm: 1 Đại tá quân đội, 3 Giám đốc, còn lại Phó giám đốc, giảng viên đại học, kỹ sư, bác sĩ…

          Tộc họ xây dựng quy ước Tộc từ năm 2009 đến năm 2012 được Ủy Ban nhân dân xã Đại Hòa công nhận Tộc văn hóa và nhận được nhiều Giấy khen của huyện Đại Lộc. Trong toàn họ tộc không còn hộ nghèo.

          Tộc đã lập gia phả, nguyễn dịch từ Hán văn sang Quốc ngữ lưu truyền thế hệ sau hoàn chỉnh.

           Nguyễn Văn Hùng (đời thứ 12)