Thái úy Tô Hiến thành xông pha giữa trận tiền (Ảnh TL)

... Như vậy, lúc này vua Anh Tông biết mình sắp mất, nên người mà ông trông cậy không ai khác ngoài người thầy đã nuôi dưỡng ông khi ấu thơ, đã bao năm giúp rập ông khi ông làm vua. Vì thế, vua Anh Tông đã không ngại giao cho ông chức Tể tướng (Bình chương quân quốc trọng sự) giúp mình trị nước, và hơn thế nữa, giao chức Phụ chính, quyền nhiếp chính sự cho vua con (Cao Tông ) khi còn nhỏ. Và có lẽ là trường hợp ngoại lệ hiếm hoi, dù không là người trong dòng họ nhà vua, Tô Hiến Thành được phong tước Vương, tước vị cao nhất của các triều đại phong kiến. Tước Vương, theo điển lệ, là cao nhất, trên các tước Công, Hầu, Bá, Tử và Nam và chỉ trao cho người trong dòng họ nhà Vua. Trong đời Nhà Lý chỉ có 2 trường hợp của Lý Thường Kiệt (Ngô Tuấn ) và Tô Hiến Thành.    

Nhưng cũng năm 1175, Sử ghi tiếp ….

Thái tử Long Trát lên ngôi trước linh cữu, bấy giờ mới lên 3 tuổi, tôn mẹ là Đỗ Thị làm Chiêu Thiên Chí lý Hoàng Thái Hậu. Cho Đỗ An Di (em trai Hoàng Thái hậu) làm Thái sư Đồng bình chương sự, Tô Hiến Thành làm Thái uý.

          Như vậy, ngay trong năm 1175, phe Hoàng tộc đã lấy lại ưu thế bằng việc chỉ để Tô Hiến Thành làm Phụ chính, trở lại chức Thái úy, còn ngôi Tể tướng (Thái sư Đồng bình chương sự) đối lập họ đã giành lại choĐỗ An Di (em trai Hoàng Thái Hậu).

Bính Thân, [Trinh Phù] năm thứ 1 [1176].

Mùa xuân, tháng giêng, đổi niên hiệu, đại xá thiên hạ.

Sử thần Ngô Sĩ Liên nói: Cao Tông lên ngôi từ tháng 7 năm ngoái, đến đây mới đổi niên hiệu, là vì có Tô Hiến Thành phụ chính, biết trở lại lễ cổ.

Mậu Tuất, [Trinh Phù] năm thứ 3 [1178],

Hết quốc tang. Chiêu Linh Hoàng Thái Hậu ban yến cho các quan ở biệt điện, bảo rằng: "Hiện nay Tiên đế đã chầu trời, vua nối còn thơ ấu, nước Chiêm Thành thất lễ, người phương Bắc cướp biên. Các khanh chịu ơn nặng của triều đình, nên lo việc của nước nhà. Kế sách ngày nay không gì bằng lập lại Thái tử, để vận nước được lâu, lòng dân được yên". Các quan đều chắp tay cúi đầu nói: "Thái phó nhận mệnh lệnh rõ ràng của thiên tử. Bệ hạ cũng đã nhiều lần dỗ bảo rồi, bọn thần không dám trái lệnh". Đều lạy tạ rồi lui ra. Hiến Thành quản Lĩnh cấm binh, nghiêm hiệu lệnh, thưởng phạt công bằng, người trong nước đều quy phục.

Kỷ Hợi, [Trinh Phù] năm thứ 4 [1179]

Mùa hạ, tháng 6 (không rõ ngày nào), hai mặt trời cùng mọc.

Thái uý Tô Hiến Thành chết. Vua bớt ăn ba ngày, nghỉ thiết triều 6 ngày. Trước đây khi Tô Hiến Thành nằm bệnh, Tham trì chính sự Vũ Tán Đường ngày đêm hầu bên cạnh, Gián nghị đại phu Trần Trung Tá vì bận việc không lúc nào rỗi để tới thăm hỏi. Đến khi bệnh nặng, Thái Hậu thân đến thăm, hỏi rằng: "Nếu có mệnh hệ nào thì ai là người có thể thay ông?". Hiến Thành trả lời: "Trung Tá có thể thay được". Thái Hậu nói: "Tán Đường hàng ngày hầu thuốc thang, sao không thấy ông nhắc đến?". Hiến Thành trả lời: "Vì bệ hạ hỏi người nào có thể thay thần nên thần nói đến Trung Tá, còn như hỏi người hầu dưỡng thì phi Tán Đường còn ai nữa ?". Thái Hậu khen là trung, nhưng cũng không dùng lời ấy. 

Thái Hậu hết lời ngợi khen Tô Hiến Thành vì tấm lòng cương trực, không lụy tình riêng mà quên việc đại sự.

Do bệnh nặng, Tô Hiến Thành không qua khỏi, Ngài mất vào ngày 12-6 năm Kỷ Hợi (1179). Nghe tin ông mất, Lý Cao Tông bãi chầu bảy ngày, ăn chay 3 ngày để tỏ lòng tiếc thương với ông.

Tiếc rằng, sau này, Đỗ Thái Hậu không nghe theo lời ông mà lấy em trai mình là Đỗ An Di thay Tô Hiến Thành giữ quyền phụ chính. Do bất tài, kém đức, Đỗ An Di đã làm hư hỏng Lý Cao Tông, đưa Cao Tông vào con đường trở thành vị vua tăm tối, tạo mầm mống phá vỡ cơ đồ nhà Lý.

          Như vậy, những trang tiếp sau của Đại Việt sử ký toàn thư ghi lại những cố gắng cuối cùng (1176-1179) của Tô Hiến Thành trong việc củng cố sức mạnh và cứu vãn Nhà Lý trong giai đoạn đầu của suy thoái, sự thương tiếc và quý trọng tột bậc của vua quan triều Lý với Cụ.

          Nếu suy nghĩ sâu xa hơn một chút, chúng ta thấy cho dù được vua Lý Anh Tông tin cậy, Thái úy Tô Hiến Thành đã phải đương đầu với nhiều thế lực từ chính những người thân cận nhất với nhà vua, đó là các bà Thái Hậu, Hoàng Hậu và anh em ruột của các bà. Và một khi các vua ( Anh Tông, Cao Tông ) còn quá nhỏ, thì các bà Thái Hậu buông mành nhiếp chính lộng hành lấn lướt các vị Phụ chính đại thần trung thực như Thái úy Tô Hiến Thành là điều dễ hiểu. Và không ai khác, họ chính là nguyên nhân khiến nhiều triều đại phong kiến Việt Nam xưa suy tàn và sụp đổ.

                                      PGS, TS Tô Lê Cường (Sưu tầm và biên soạn)

-------------------------------------------------------------

Ghi chú: Những dòng chữ in nghiêng là trích từ nguyên bản Bộ Đại Việt Sử ký toàn thư và Khâm định Việt sử Thông giám Cương mục.