Thường trực Hội đồng Họ Tô Việt Nam, lãnh đạo xã Hạ Mỗ (Đan Phượng, Hà Nội) và xã Hùng Thắng (Bình Giang, Hải Dương) tại Lễ kỷ niệm 921 năm ngày sinh Đức Tô Hiến Thành tại Đền Văn Hiến ngày 12.2.2023

          Đức Tô Hiến Thành sinh ngày 22 tháng Giêng năm Nhâm Ngọ (1102) (tức 11.2.1102 DL), mất ngày 12 tháng 6 năm Kỷ Hợi (1179) (tức 17.7.1179), hưởng thọ 78 tuổi.

          Ông là con quan Phủ Doãn Tràng An Tô Trung và bà Nguyễn Thị Đoan; là cháu ruột của thiền sư Nguyễn Trí Bảo và là nhà lý luận xuất sắc thế hệ thứ 10 dòng Thiền Quan Bích, thời Lý.

          Từ thuở nhỏ, Tô Hiến Thành đã tỏ rõ trí thông minh hơn người, không những vậy, ông còn chăm chỉ rèn luyện võ nghệ. Nhờ vậy, Tô Hiến Thành nổi tiếng trong vùng là người văn võ kiêm toàn, đức trí kiêm ưu.

          Ông làm quan dưới 3 triều vua Lý, từ Lý Thần Tông, Lý Anh Tông  và Lý Cao Tông. Ông được coi là cây trụ cái của hai triều vua Lý là Lý Anh Tông (1138 – 1175) và Lý Cao Tông (1175 – 1210) .

          Là một nhân vật lịch sử có công lớn trong việc tổ chức Quân đội, giữ yên biên thùy, mở mang văn hiến, chăm lo đời sống nhân dân, tiến cử hiền tài, phò vua, giúp nước trọn cả cuộc đời.

          Khi làm chức quan nhỏ, ông thường đi về quê ở. Nhân dân địa phương còn lưu giữ được nhiều truyền thuyết về cuộc sống thanh cao và giàu tinh thần chiến đấu chống thế lực cường quyền ở địa phương để bảo vệ dân cũng như đức độ của ông đối với người thân và bà con làng xóm.

          Ông vừa làm việc, vừa tiếp tục dùi mài kinh sử, nhân khoa thi năm Mậu Ngọ 1138 ông xin ứng thi và đỗ Thái học sinh được nhà vua trọng dụng và giao những trọng trách lớn của đất nước như:

          Thái úy, Thái phó Bình chương quân quốc trọng sự tước Vương lập. Ông đã lập được nhiều công lao cho đất nước và được các nhà sử học đời sau hết lời ca ngợi về tấm lòng vì nước, vì dân.

          Nói về Tô Hiến Thành, trước tiên chúng ta sẽ nghĩ ngay tới một danh tướng, một nhà quân sự tài ba của nhà Lý.

          Không những vậy, ông còn là một chính khách nổi tiếng khi “nhận cố mệnh giúp đỡ Đông Cung”, phụ chính đại thần.

          * Về mặt quân sự:

          Tô Hiến Thành thể hiện rõ bản lĩnh của một vị võ tướng tài ba thông qua các chiến công trong suốt cuộc đời cầm quân của mình.

          Năm Tân Dậu (1141), Tô Hiến Thành lập công lao lớn đầu tiên: bắt sống Thân Lợi, dẹp tan cuộc nổi loạn ở châu Lạng, vùng núi phía Bắc được bình yên.

          Năm Kỷ Mão (1159), ông trấn dẹp Ngưu Hống và Ai Lao làm phản, phía Tây được giữ vững. Ông được phong chức Thái úy, chức quan đứng đầu hàng võ, hàm nhất phẩm triều đình.

          Tháng 2 năm Canh Thìn (1160), Tô Hiến Thành cùng với Phí Công Tín được vua phái đi tuyển chọn dân đinh, tuyển vào quân đội, người nào am thạo binh pháp thì cho cai quản, sắp đặt lại quân đội.

          Năm Tân Tỵ (1161), Tô Hiến Thành làm Đô Tướng cùng Đỗ An Di đem 2 vạn quân đi tuần các nơi ven biển, dẹp yên miền biên giới Tây Nam giữ yên bờ cõi từ xa. Nhà Vua thân hành đưa đến cửa biển Thần Đầu huyện Đại An (cửa biển này đã bị lấp nay thuộc huyện Yên Mô, tỉnh Ninh Bình).

          Năm Đinh Hợi (1167), Tô Hiến Thành đem quân đánh quân Chiêm Thành gây rối. Vua Chiêm phải dâng cống vật xin giảng hòa. Từ đó, Chiêm Thành không dám gây rối biên giới nước ta nữa. Dưới sự chỉ huy của Thái úy Tô Hiến Thành, quân đội nhà Lý đã mạnh lên rất nhiều.

          Trật tự trị an trong nước được giữ vững. Chiêm Thành, Ngưu Hống, Ai Lao không dám quấy nhiễu, Đại Tống phải kiêng nể và phong vua Lý Anh Tông làm An Nam quốc vương, đổi Giao Chỉ thành An Nam Quốc.

          * Về mặt văn hóa:

           Đóng góp lớn nhất của ông chính là việc ông xin vua lập riêng miếu thờ Khổng Tử.

          Theo Việt sử thông giám cương mục còn ghi: Năm 1070, Văn Miếu Quốc Tử Giám được xây dựng chung cho cả Chu Công và Khổng Tử. Đến năm Bính Tý (1156),  Tô Hiến Thành tâu xin vua lập miếu thờ riêng Khổng Tử, nhà vua y theo lời lập Miếu Khổng Tử riêng tại phía Nam thành Thăng Long (tức Văn Miếu quốc tử giám ngày nay).

          Theo đề nghị của Tô Hiến Thành nhà Vua mở mang việc học, bỏ thi Minh kinh bác học bằng thi văn hóa (thi thư) để chọn hiền tài. Việc làm của Tô Hiến Thành đã góp phần không nhỏ vào sự phát triển của Nho học, nền văn hiến Đại Việt được xây dựng và phát triển rực rỡ.

          *Về mặt kinh tế:

          Tô Hiến Thành luôn chăm lo đời sống nhân dân, khuyến khích mở mang nông nghiệp, đặc biệt là việc tổ chức khẩn hoang miền biển (công việc sau này đã được nhà Trần, nhà Lê rồi cả nhà Nguyễn tiếp tục). Những nơi ông đã đi qua, nhân dân từ xưa đến nay, trên 200 nơi vẫn còn ghi nhớ công ơn và lập đền, miếu thờ ông.

          *Về mặt chính trị:

          Tô Hiến Thành tham gia xây dựng và củng cố triều chính.

          Ông đã chấn chỉnh được các hoạt động của triều đình, đưa vào nền nếp. Theo sách Toàn thư cho biết: “Hiến Thành lãnh cấm binh, nghiêm hiệu lệnh, thưởng phạt công minh, người trong nước đều quy phục”.

          Chỉ với vài dòng ngắn ngủi đó cũng đã cho thấy Tô Hiến Thành đã cố gắng làm tất cả để vực dậy một vương triều đang suy sụp và ông đã thành công nên “người trong nước mới đều quy phục”.

          Với vai trò Nhập nội kiểm hiệu, Thái phó Bình chương quân quốc trọng sự tước Vương;  từ năm 1175 giúp đỡ Đông Cung, Vua ốm không dự triều được sai ông ôm Thái tử còn nhỏ tuổi ra dự triều chính với quyền Nhiếp chính sự.

          Như thế là từ đây, nhà quân sự Tô Hiến Thành đã chuyển sang kiêm nhiệm việc chính trị, với hàm chức Tam Công (Thái phó) và Tể Tướng (Bình chương) là chức vụ tột phẩm triều đình.

          Tháng 7 năm Ất Mùi ( 1175) Vua Lý Anh Tông băng hà, Tô Hiến Thành trung thành với di chiếu của vua Lý Anh Tông vượt lập thái tử Long Cán lên ngôi tức Vua Lý Cao Tông.

          Tháng 6 năm Kỷ Hợi (1179) khi Tô Hiến Thành lâm bệnh nặng, Tham tri chính sự Võ Tán Đường ngày đêm hầu hạ bên cạnh ông rất chu đáo. Còn Gián nghị đại phu Trần Trung Tá do bận việc chống giặc nơi biên cương nên không có điều kiện đến thăm hỏi ông.

          Trước lúc lâm chung ông vẫn luôn chí công vô tư, một lòng vì đất nước mà tiến cử hiền tài chứ không vì tình riêng, ông đã tiến cử Trần Trung Tá là người thay thế ông gánh vác công việc của triều đình. Thật đáng khâm phục cho tấm lòng trung quân ái quốc của một bậc đại thần.

          Ngày 12 tháng 6 năm Kỷ Hợi (1179), Thái úy Tô Hiến Thành qua đời. Đó là một tổn thất cho triều đình nhà Lý đang trên đường suy sụp.

          Sau khi Tô Hiến Thành mất, vua bớt ăn 3 ngày, nghỉ thiết triều 6 ngày. Tô Hiến Thành, người con ưu tú của quê hương Hạ Mỗ qua đời, nhân dân đã xây dựng mộ và thờ Tô Hiến Thành tại Đền Văn Hiến, tôn ông là thần chủ của Văn Hiến Đường.

          Đền Văn Hiến tên chữ Hán là Văn Hiến Đường thuộc làng Hạ Mỗ, xã Hạ Mỗ, huyện Đan Phượng, thành phố Hà Nội. Đền Văn Hiến xưa kia vốn là Văn chỉ thờ Khổng Tử và là nơi biểu dương các danh nhân khoa bảng trong làng.

          Năm Duy Tân thứ 2 (Mậu Thân 1908) sau Lễ Đồng giáng bút tại chùa Hải Giác (năm Đinh Mùi – 1907), các nho sĩ và nhân dân Hạ Mỗ, đặc biệt là 111 cụ trong hội Đền Văn Hiến tiến hành sửa sang, quy hoạch lại Đền Văn Hiến.

Tháng 10 năm 1991 Đền Văn Hiến đã được Bộ Văn hóa Thể thao và Du lịch công nhận là Di tích Lịch sử Văn hóa cấp Quốc gia.

          Được sự gia tâm công đức của con cháu dòng họ Tô Việt Nam và dòng Họ Lã làng Lã Thị cùng nhân dân xã Hạ Mỗ, tượng đồng danh nhân Tô Hiến Thành được khánh thành vào năm 2003.

          Tháng 4 năm 2005 được sự quan tâm của các cấp chính quyền, đặc biệt là sự quan tâm của UBND huyện Đan Phượng, dự án tu bổ, tôn tạo đền Văn Hiến được khởi công xây dựng và khánh thành vào năm 2006; Các hạng mục sân, vườn tiếp tục được nâng cấp Di tích đã được hoàn thiện và là một trong những công trình chào mừng 1000 năm Thăng Long - Hà Nội.

          Tô Hồng Long (theo UBND xã Hạ Mỗ)