Hương Sơn vị trí trung tâm Tây Bắc tỉnh Hà Tĩnh (Ảnh TL)

          Theo lời ông bà truyền lại thì vào khoảng cuối thế kỷ 19, một gia đình Họ Tô ở Nam Định chạy dạt vào Tình Diệm (nay là xã Sơn Quang, Sơn Diệm) lập nghiệp. Tên tuổi của người này hiện nay không ai còn nhớ. Hiện chỉ có một người cháu kể lại Cụ nội tên là Tô Ấn.

          Nghe kể lại rằng, Ông Tổ của chi họ sinh được ba người con trai là Tô Truyền, Tô Đoạn và Tô Văn Quý, từ đây hình thành 3 nhánh:

          Nhánh 1 ở xã Sơn Quang, là hậu duệ của ông Tô Truyền, thường gọi là ông Quản Truyền.

          Nhánh 2 ở xã Sơn Diệm, là hậu duệ của ông Tô Đoạn. Ông Tô Đoạn là Phó Lý, nên thường gọi là ông Phó Đoạn.

          Nhánh ba ở xã Sơn Phúc, là hậu duệ của ông Tô Văn Quý. Trước năm 1945, ông Tô Văn Quý lập nghiệp ở Lào, sinh hạ được 1 trai, 1 gái. Ông mất trên đất Lào. Sau cách mạng tháng Tám, gia đình hồi hương về xã Sơn Phúc sinh sống.

          Như vậy Họ Tô Sơn Diệm sống ở 3 xã Sơn Quang, Sơn Diệm và Sơn Phúc, có tổng số 16 hộ với gần 100 nhân khẩu. Ngoài ra có một số con cháu đi lập nghiệp ở phía Nam, cụ thể:

          Tại Đắc Nông có 2 hộ; Biên Hòa 1 hộ; Nha Trang 1 hộ; Bà Rịa – Vũng Tàu 1 hộ. 

          Chi họ đến nay đã là đời thứ 6, tính từ cụ Tổ Tô Ấn đến các thế hệ mới sinh.

          Người Họ Tô Sơn Diệm chủ yếu sống bằng nghề nông. Một số ít là công nhân, công chức nhà nước. Đời sống bà con nhìn chung từ trung bình khá trở lên. Không có hộ nghèo.

          Qua các thời kỳ, con cháu chi họ vẫn được đi học đầy đủ. Hiện nay đã phổ cập tiểu học, có 12 người có bằng đại học.

          Trong hai cuộc kháng chiến chống Pháp, chống Mỹ và chiến tranh bảo vệ Tổ quốc có 8 người tham gia quân đội và công an. Có 3 liệt sĩ và 2 thương binh.

          Năm 2006, chi họ xây dựng được nhà thờ để thờ phụng Tổ tiên. Năm 1998 nghĩa trang của chi họ đã được quy tập và xây dựng để thường xuyên thắp hương tưởng niệm. Hằng năm chi họ lập ngày 14 tháng Bảy âm lịch làm ngày giỗ Tổ.

          Tô Quang Tuyển và Tô Quang Anh