Một góc thị xã Đức Phổ ngày nay (ảnh TL)

          Theo lời ông bà truyền lại: Khoảng cuối thế kỷ 17, đầu thế kỷ 18, có cụ Tổ Tô Ta cùng vợ con di cư từ miền Bắc và Quảng Ngãi (thời kỳ chúa Trịnh-Nguyễn phân tranh); hồi đó, gia đình cụ Tô Ta định cư ở hạ lưu sông Trà Câu và sông Trường thuộc hai xã Phổ Minh và Phổ Văn. Đa số sống bằng nghề nông và nghề khai thác thủy sản, sinh con cháu sống lưu lại cho đến ngày nay. Cụ Tô Ta được suy tôn làm Thủy tổ củng dòng Họ Tô Đức Phổ, Quảng Ngãi. Cụ bà không rõ họ tên là gì.

          Cụ Tô Ta, sinh được 4 con trai: Người con thứ nhất, thứ hai và thứ tư không rõ tên là gì. Người con thứ ba là Tô Công Tôn. Bốn người con trở thành ông Tổ của 4 phái Họ Tô xã Phổ Minh và xã Phổ Văn, huyện Đức Phổ (nay là phường Phổ Minh và phường Phổ Văn, thị xã Đức Phổ). Sau này từ Phổ Văn lại phát triển sang phường Phổ Vinh. Ở thị xã Đức Phổ tại phường Phổ Ninh cũng có 1 chi Họ Tô. Hai bên đã liên lạc chắp nối, nhưng chưa có đủ căn cứ để nhận nhau là cùng một gốc. Ở thị xã Đức Phổ hiện có 4 phường có chi Họ Tô thì 3 phường đã là con cháu của Thủy tổ Tô Ta, nên cũng có thể gọi các chi họ con cháu cụ Tô Ta là Họ Tô thị xã Đức Phổ, tỉnh Quảng Ngãi.

          Họ Tô thị xã Đức Phổ xưa kia cũng có gia phả, nhưng do thiên tai, chiến tranh tàn phá nên gia phả không còn. Và cũng do chiến tranh, con cháu họ Tô Đức Phổ phải ly tán nhiều nơi trong Nam, ngoài Bắc mãi đến năm 1975 mới dần dần tìm về quê cũ, tìm lại họ hàng. Đến năm 1996, một số người có tâm huyết như ông Tô Văn Hương, Tô Văn Mùi, Tô Văn Bình mới chắp nối để lập lại gia phả, nên hiện nay số đời, số hộ và số nhân khẩu cũng chưa xác định được rõ ràng và đầy đủ. Do Thủy tổ Tô Ta vào Quảng Ngãi từ đầu thế kỷ 17, nên hiện nay con cháu đã có thể đến đời 13 hoặc 14.

          Trước đây bà con Họ Tô Đức Phổ chủ yếu sống bằng nghề nông và khai thác thủy, hải sản. Còn từ Cách mạng Tháng Tám năm 1945, một số người ly hương đi tham gia cách mạng, làm viên chức và các ngành nghề khác.

          Số sống ở quê hiện nay có khoảng 1/3 số hộ có đời sống khá, còn lại phần lớn đủ ăn.

          Trong hai cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp và đế quốc Mỹ cứu nước, nhiều người Họ Tô thị xã Đức Phổ (tỉnh Quảng Ngãi) tham gia kháng chiến: đi bộ đội, đi thanh niên xung phong, đi dân công tiếp vận, hoạt động du kích. Có nhiều người hy sinh, có gia đinh có chồng và 4 con là liệt sỹ nên chỉ riêng một nhánh Họ Tô ở thôn Sa Bình, phường Phổ Minh đã có 8 người phụ nữ là con dâu, con gái Họ Tô được Nhà nước phong tặng, truy tặng danh hiệu Bà mẹ Việt Nam Anh hùng. Hàng trăm người là thương binh, liệt sĩ nhiều người được tặng Huân chương Quân công, Huân chương Kháng chiến các loại.

          Trong học tập, người Họ Tô thị xã Đức Phổ đều chăm chỉ học tập nên có nhiều người đỗ đạt Tiến sĩ, Cử nhân, có gia đình cả hai vợ chồng cùng là Tiến sĩ, có 2 người là Phó giáo sư - Tiến sĩ. Tiêu biểu có một số người con trong họ được Nhà nước bổ nhiệm chức vụ cao, như: Thứ trưởng Bộ Lâm nghiệp và Giám đốc Sở của các tỉnh trong nước, Vụ trưởng trong các cơ quan Chính phủ. Danh sách cụ thể được ghi trong phần 2 sách “Họ Tô Việt Nam”.

          Tô Đình Phương (Đời thứ 7 của Thủy tổ Tô Ta)