Tô Gĩ (Lê Giản) – Bộ trưởng công an đầu tiên

Tô Gĩ (tên bí danh công tác là Lê Giản) sinh năm 1913 trong một gia đình nhà nho nghèo tại đất địa linh nhân kiệt: làng Xuân Cầu, xã Nghĩa Trụ, huyện Văn Giang, tỉnh Hưng Yên.Thời thơ ấu cùng Tô Hiệu theo học các lớp tiểu học ở trường làng. Sau đó mẹ mất sớm, ông phải ra Hà Nội nhờ một người bà con buôn bán tơ lụa nuôi cho ăn học và giúp đỡ công việc vặt trong nhà.

Những năm 1926-1929, ông tham gia phong trào đấu tranh yêu nước của “học sinh đoàn”, một tổ chức của Việt Nam thanh niên Cách mạng đồng chí Hội, sau trở thành Đông dương Cộng sản Đảng và được kết nạp vào Đảng năm 1929.

Năm 1930 được Tô Chấn bố trí vào Nam hoạt động yêu nước cùng với Tô Hiệu, Tô Quang Đẩu là những anh em họ, cùng là hậu duệ 4 đời của cụ tổ Đốc Nam Tô Ngọc Nữu.  
Năm 1931 từ Nam Kỳ trở lại miền Bắc, sau đó cùng gia đình chuyển xuống sinh sống ở Hải Phòng và tham gia hoạt động cách mạng ở đây.
Năm 1940 bị đế quốc Pháp bắt đầy lên Sơn La, cho đến tháng 6/1941 thì bị đầy đi Madagascar.
Tại đây ông cùng một số đồng chí khác được tình báo Anh(lúc đó là phe Đồng minh chống phát xít) tuyển chọn và huấn luyện.

Năm 1944, ông cùng một số đồng chí khác được tình báo Anh thả dù xuống Cao Bằng Ông mang điện đài, tài liệu, tiền và vũ khí về cho Ðảng, được chủ tịch Hồ Chí Minh giao cho việc thành lập ngành công an.

Ông làm Tổng giám đốc Nha công an trung ương (tương đương Bộ trưởng công an) từ năm 1946 cho đến năm 1953. Thời kỳ này ông có công lao to lớn trong việc chỉ đạo ngành công an bảo vệ chính quyền non trẻ, đặc biệt chỉ đạo phá vụ án Ôn Như Hầu nổi tiếng năm 1946.

Từ đó cho đến năm 1978, ông công tác trong ngành toà án giữ chức vụ Phó chánh án Toà án nhân dân tối cao.

Những năm 80 và 90 của thế kỷ trước, ông đã viết nhiều bài báo và tham luận góp ý kiến với lãnh đạo về các vấn đề chính trị, về dân chủ. Ông có uy tín rất lớn trong những người cộng sản thế hệ già.

Ông mất ngày 20 tháng 10 năm 2003, tại Hà Nội, hưởng thọ 91 tuổi, ông được Đảng và nhà nước truy tặng huân chương Hồ Chí Minh.

Là một chiến sĩ cách mạng tiền bối với 74 năm tuổi Đảng, ông đã trọn đời cống hiến cho cách mạng cho dân tộc.

Đối với họ Tô, ông là người rất tâm huyết, là thành viên sáng lập và là trưởng ban danh dự Ban liên lạc họ Tô Việt Nam đầu tiên.

Tô Quyết Tiến