Lễ vinh danh và gắn biển Cây Di sản Việt Nam đối với cây nghiến  xã Đồng Loan, huyện Hạ Lang (Ảnh TL)

          Thủy tổ tên là gì, từ đâu chuyển về không rõ, nhưng nghe kể lại là đã định cư tại xã Đồng Loan, huyện Hạ Lang khoảng 300 năm.

          Theo thông tin được cung cấp thì chi họ hiện nay có 18 hộ với 100 nhân khẩu. Ngoài số sống ở quê còn có 4 hộ, với 20 nhân khẩu chuyển đi lập nghiệp và định cư ở tỉnh Đắc Lắc.

          Chi họ đến nay là đời thứ 12 – 13 tính từ Thủy tổ đến các thế hệ mới sinh.

          Nghề nghiệp chính của chi họ từ trước tới nay là làm ruộng. Đời sống bà con khá giả hơn trước, không con hộ nghèo.

          Hiện nay chi họ có 5 người có bằng đại học

          Trong hai cuộc kháng chiến chống Pháp, chống Mỹ và chiến tranh bảo vệ Tổ quốc có nhiều thanh niên nam nữ tòng quân tham gia chiến đấu giết giặc. Có 1 người là thương binh, 1 người là Đại tá quân đội. Chi họ đã lập được gia phả nhưng chưa xây dựng được lăng mộ.

          Những người tiêu biểu của chi họ hiện có ông Tô Văn Trưởng, sinh năm 1964, nguyên Giám đốc Bảo tàng tỉnh Cao Bằng.

          Theo những tư liệu sưu tầm được: Tại xã Đồng Loan hiện có ngôi đền thờ  người con gái Họ Tô tên là Tô Thị Hoạn (Tô Thị Huệ), là cung phi của vua Lê Thuần Tông, khi mất được nhân dân lập đền thờ ở chân núi Xuân Sơn, xã Đồng Loan và được vua nhà Lê phong là Tô Thị Phúc thần. Chuyện kể về Tô Thị Huệ được ghi trong thư tịch cổ, hoàn toàn giống với sự tích nằng Tô Thị mà mọi người đã biết.

          Vừa qua Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Cao Bằng tìm thấy thư tịch cổ này, đã đề nghị và được Ủy ban nhân dân tỉnh Cao Bằng quyết định xếp hạng đền thờ Tô Thị Hoạn ở xã Đồng Loan là Di tích cấp tỉnh (Quyết định số 64/QĐ-UBND, ngày 13 tháng 1 năm 2011). (Xem sự tích nàng Tô Thị trang 213 sách này).

          Theo sự tích kể trên, có thể nói ông Tán lý quân vụ Họ Tô chính là Thủy tổ Họ Tô xã Đồng Loan, huyện Hạ Lang và người Họ Tô đã xuất hiện tại Đồng Loan, Hạ Lang khoảng 300 năm, tính đến nay phải được 12 đến 13 đời.

          Tô Văn Trưởng