Nơi thờ nàng Tô Thị Hoạn tại chân núi Xuân Sơn, xã Đồng Loan, huyện Hạ Lang, tỉnh Cao Bằng

                           Lạng Sơn có phố Kỳ Lừa

                    Có nàng Tô Thị, có chùa Tam Thanh

     Nàng Tô Thị đã đi vào Văn học - Nghệ thuật. Truyện kể về nàng Tô Thị có nhiều nhưng đều mang tính truyền thuyết. Năm 2011, ông Tô Văn Trưởng, Giám đốc Bảo Việt tỉnh Cao Bằng viết thư cho tôi, cho biết ở quê ông: xã Đồng Loan, huyện Hạ Lang, tỉnh Cao Bằng có ngôi đền thờ người con gái họ Tô, tên là Tô Thị Hoạn (còn có tên là Tô Thị Huệ) là Cung phi của vua Lê Thuần Tông (1732-1735), khi mất được nhân dân lập đền thờ ở chân núi Xuân Sơn, xã Đồng Loan và được triều Lê phong là “Tô Thị phúc thần”. Truyện kể về Tô Thị Hoạn rất giống với truyền thuyết về nàng Tô Thị và được ghi trong thư tịch cổ. Năm 2010, Sở Văn hóa - Thể thao và Du lịch tỉnh Cao Bằng, tìm thấy thư tịch có chép truyện này. Sở đã đề nghị và được Ủy ban nhân dân tỉnh Cao Bằng quyết định xếp hạng đền thờ Tô Thị Hoạn là Di tích Lịch sử -Văn hóa.

     Dưới đây là truyện kể về Tô Thị Hoạn (Tô Thị Huệ), ghi trong thư tịch cổ và Quyết định của Ủy ban nhân dân tỉnh Cao Bằng xếp hạng Di tích.

                                                              Tô Quý Từ

     Thời Hậu Lê, đời Dụ Tông, năm Vĩnh Thịnh thứ 14 (1718), có ông Tán lý quân vụ họ Tô từ Kinh sư đi dẹp giặc, đóng quân ở châu Hạ Lang. Ông nạp người con gái xã Đồng Loan là Thị Đề làm thiếp. Năm 26 tuổi, sinh được một con gái, đặt tên là Tô Thị Hoạn, người thông mẫn tháo vát lạ thường, nhan sắc lại tuyệt thế. Đến năm Lê Thuần Tông niên hiệu Long Đức thứ 2 (1733), thì đưa tiến vào làm Cung phi, được sủng hạnh yêu quý vô cùng. Được hơn năm, được phụng chỉ quy ninh (về thăm quê), đi qua xứ Khâu Lư, Lạng Sơn thì nghe tin vua Lê mất. Nàng lên núi hướng về phía kinh thành, đứng mãi trông mà hóa đá. Nay ở trước chùa Tam Thanh, xứ Khâu Lư, Lạng Sơn còn có hòn đá Vọng phu của Tô Thị. Lúc bấy giờ phi mất, sau dân chúng lập đền thờ ở chân núi Xuân Sơn, xã Đồng Loan để phụng tự. Triều Lê phong là Tô Thị Phúc thần.

 Tô Bỉnh